KRÓLEWSKA GODNOŚĆ CHRYSTUSA W JANOWYM OPISIE MĘKI

Fragmenty książki ks. dr hab. S. Witkowskiego: Męka Pańska według Ewangelii św. Jana, Kraków 2001.

Ze wstępu ks. prof. dra hab. Tomasza Jelonka:

Obecne studium ma charakter wybitnie syntetyczny – a równocześnie bez zbędnego balastu dążącego do wydobycia wszystkiego, co da się wydobyć z tekstu – ukazuje główne przesłanie teologiczne opisu, jakim jest ukazanie królewskiej godności Chrystusa, ujawnionej szczególnie w czasie męki, choć zdawałoby się, że jest to ten etap Jezusowej misji, w którym inne tematy bardziej dochodzą do głosu.

* * *

Męka Pańska w ujęciu św. Jana, mimo wielu podobieństw do jej opisu w wersji synoptycznej, zachowuje swą odrębność. Synoptycy (Mateusz, Marek, Łukasz) łącząc mękę ze zmartwychwstaniem, ujmują ją w schemat „uniżenie – wywyższenie”, zgodnie z antycznym hymenem, cytowanym w Liście do Filipian (Flp 2,6-11). Jan zaś od samego początku pasji, aż do jej końca, objawia królewskość Mistrza z Nazaretu. Jezus panuje nad wydarzeniami, wszystko przewiduje i przejmuje inicjatywę.

Obraz Jezusa w Ewangelii Janowej jest różny od wersji synoptycznej. Jezus nie jest wyczerpanym skazańcem, wręcz przeciwnie: wydaje polecenia, spontanicznie wychodzi naprzeciw swym wrogom. Nie przeraża Go perspektywa bliskiej śmierci. Jezus jest Panem całej sytuacji, to On sam wydaje siebie agresorom.

Kompozycja literacka męki

W rozdziałach 18 – 19 opisujących pasję Chrystusa wyróżniamy pięć części:

1. Jezus w Ogrójcu (18,1-11)
2. Przesłuchanie przed Annaszem (18,12-27)
3. Proces przed Piłatem (18,29 – 19,16)
4. Golgota (19,17-37)
5. Pogrzeb Jezusa w ogrodzie (19,38-42)

Zarówno początek jak i koniec opisu mają miejsce w ogrodzie. Wzmianki o ogrodzie tworzą inkluzję (inclusio – zamknięcie), która sprawia, że rozdziały 18 – 19 stanowią literacką całość. Centrum tej całości znajduje się w części trzeciej. Ona jest najbardziej rozbudowana i najwyraźniej objawia teologiczna perspektywę Ewangelii Janowej.

Przyjrzyjmy się owej centralnej scenie trzeciej: procesowi przed Piłatem. Proces przed Piłatem tworzy siedem następujących po sobie scen, które rozgrywają się na zewnątrz lub wewnątrz pretorium.

A. Dialog między Piłatem a Żydami na zewnątrz pretorium

B. Piłat przesłuchuje Jezusa wewnątrz pretorium – Królewska godność Chrystusa

C. Dialog między Piłatem a Żydami na zewnątrz pretorium

D. Koronacja Jezusa

C’ Dialog między Piłatem a Żydami na zewnątrz pretorium

B’ Piłat przesłuchuje Jezusa wewnątrz pretorium

A’ Dialog między Piłatem a Żydami na zewnątrz pretorium – Królewskość Jezusa

Przedstawiona powyżej struktura ujawnia talent pisarski Jana oraz jego teologiczną wizję. Wszystkie elementy tej struktury są ułożone wokół centrum D, czyli wokół sceny koronacji Jezusa.

Centralna scena (D) – Koronacja Jezusa (J 19,1-3)

Wówczas Piłat wziął Jezusa i kazał Go ubiczować. ² A żołnierze uplótłszy koronę z cierni, włożyli Mu ją na głowę i okryli Go płaszczem purpurowym. ³ Potem podchodzili do Niego i mówili: «Witaj, Królu Żydowski!» I policzkowali Go.

Centrum chiazmu i jednocześnie najważniejsze przesłanie perykopy stanowi homagium (hołd), składane Jezusowi, jako Królowi Żydowskiemu. Hołd ten jest zamknięty między dwoma zniewagami: biczowaniem i policzkowaniem, wskazującym w Janowym ujęciu na odrzucenie.

Autor w scenie koronacji pomija wiele upokorzeń, jakie spotkały Jezusa w wersji synoptycznej. Jan kieruje całą swą uwagę na królewskie misterium Jezusa. Czytając Janowy opis męki odnosi się wrażenie, że Jezus wychodzi na Golgotę ukoronowany (cierniami) i ubrany w purpurę – nosi zatem insygnia właściwe królowi. Fakt, iż korona jest z cierni, na poziomie symbolu odgrywa drugorzędną rolę.

Między Janem, a synoptykami zachodzi również różnica w formule „Witaj”. Mateusz i Marek po czasowniku „witaj” stawiają wołacz „Królu Żydowski”, natomiast Jan używa mianownika z rodzajnikiem – „Król Żydowski”. Formuła zastosowana w 19,3 jest identyczna z napisem na krzyżu (19,19), gdzie w sposób uroczysty proklamuje się wszystkim, że Jezus jest Królem Żydowskim. Widać raz jeszcze, że Jan koncentruje się na treści pozdrowienia, a nie na szyderstwach... J 19,1-3 stanowi pierwszą intronizację królewską Jezusa. Hołd jeszcze bardziej uroczysty będzie miał miejsce w kolejnej scenie.

Ostatnia scena (A’) – Królewskość Jezusa (19,13-16a)

Gdy więc Piłat usłyszał te słowa, wyprowadził Jezusa na zewnątrz i zasiadł na trybunale, na miejscu zwanym Lithostrotos, po hebrajsku Gabbata. ¹⁴ Był to dzień Przygotowania Paschy, około godziny szóstej. I rzekł do Żydów: «Oto król wasz!» ¹⁵ A oni krzyczeli: «Precz! Precz! Ukrzyżuj Go!» Piłat rzekł do nich: «Czyż króla waszego mam ukrzyżować?» Odpowiedzieli arcykapłani: «Poza Cezarem nie mamy króla». ¹⁶ Wtedy więc wydał Go im, aby Go ukrzyżowano.

Scena ta stanowi kulminacyjny punkt procesu. Jest ona ponownym – tym razem najbardziej uroczystym – obwieszczeniem królewskości Chrystusa przez najwyższą władzę w Palestynie, sprawowaną w osobie rzymskiego prefekta. Piłat, zwracając się do Żydów, mówi: „Oto król wasz” (w. 14).

Werset trzynasty stwarza dwie możliwości interpretacyjne. W tłumaczeniu polskim czytamy, że Piłat wyprowadził Jezusa na zewnątrz i zasiadł na trybunale. Tekst grecki dopuszcza inną wersję: Piłat wyprowadził Jezusa na zewnątrz i kazał usiąść na trybunale. Sens zależy od czasownika, który oznacza „usiąść” lub „kazać usiąść, posadzić”. Wersja druga zyskuje obecnie coraz większe poparcie wśród egzegetów i jest już obecna w lekcjonarzach francuskich, hiszpańskich oraz TOB (Traducion Oecumenique de la Bible).

Przemawia za nią gramatyka. Nie zasiada się w kierunku miejsca, bo to nie ma sensu. Problem przestaje istnieć, jeżeli się uzna dopełnienie „na trybunale” jako punkt dotarcia obydwu ruchów: wyprowadził i kazał usiąść (posadził). Piłat kazał więc usiąść Jezusowi na trybunie (szczególne miejsce sędziego), gdzie gromadzili się członkowie trybunału i skąd rzymski prefekt ogłaszał wyroki sądowe. Trybuna znajdowała się na podwyższeniu. Takie rozumienie tekstu pociąga za sobą znaczenie teologiczne. Oto Jezus siedzi jako Sędzia. A Piłat woła do Żydów: „Oto król wasz”. Jezus nic nie mówi, ale obraz przemawia sam za siebie. Jest to jeden z najpiękniejszych przykładów Janowej ironii. Ten, który na poziomie historii jest skazanym, na poziomie teologicznym okazuje się Sędzią.

Dla Jana słowa „Oto król wasz” stanowią szczyt chrystologiczny całego opisu męki. Reprezentant rzymskiego imperatora nieświadomie proklamuje godność królewską Jezusa i Jego władzę sądowniczą, wskazaną przez miejsce sądu.

Pytanie Piłata „Czyż Króla waszego mam ukrzyżować” jest pułapką, która prowadzi arcykapłanów do sformułowania przez nich samych: „Poza cezarem nie mamy króla” (w. 15). Stwierdzenie to jest tym bardziej zaskakujące, ponieważ Żydzi sami negują wiarę, którą wieczorem mają celebrować w paschalnej haggadzie. Jedna z modlitw, która mieli wznosić w tym dniu do Boga brzmiała: „Od wieków na wieki Tyś jest Bogiem, a oprócz Ciebie nie mamy innego króla (Haggada, 55; por. 1 Sm 8,7; 12,12).

Napis na krzyżu (J 19,19-22)

Wypisał też Piłat tytuł winy i kazał go umieścić na krzyżu. A było napisane: «Jezus Nazarejczyk, Król Żydowski». ²⁰ Ten napis czytało wielu Żydów, ponieważ miejsce, gdzie ukrzyżowano Jezusa, było blisko miasta. A było napisane w języku hebrajskim, łacińskim i greckim. ²¹ Arcykapłani żydowscy mówili do Piłata: «Nie pisz: Król Żydowski, ale że On powiedział: Jestem Królem Żydowskim». ²² Odparł Piłat: «Com napisał, napisałem»

Centrum struktury i jednocześnie zasadniczym przesłaniem perykopy jest oficjalna informacja – dokument w trzech językach: hebrajskim, będącym językiem narodu wybranego, łacińskim, czyli w oficjalnym języku imperium oraz greckim – uznanym jako język kultury i handlu.

Dokument ten brzmi: „Jezus Nazarejczyk Król Żydowski”. Napis podkreśla pokorę Syna Człowieczego i jednocześnie Jego wywyższenie, ponieważ stanowi uniwersalną proklamację królewskości Jezusa (por. Dn 7,14).